Çà Òóðöèÿ. Êàêâî â Òóðöèÿ. Òóðöèÿ - êóõíÿ. Êóõíÿòÿ â Òóðöèÿ. Êóõíÿ - Òóðöèÿ. ×óæäåíåöúò, êîéòî çà ïúðâè ïúò ïîñåùàâà Òóðöèÿ, è âëèçà â òðàäèöèîíåí ìåñòåí ðåñòîðàíò, îñòàâà ïîðàçåí îò èçîáèëèåòî íà ïðåäàëàãàíèòå ÿñòèÿ. È, îñîáåíî, îò òåõíèòå íåîáè÷àéíè èìåíà. Ñàìî â òàçè ñòðàíà ìîæå äà îïèòàòå “Ïðúñòà íà âåçèðà”, “Æåíñêî áåäðî”, “Ðÿçàí êîðåì” è ìíîãî äðóãè.
Çà âñåêè òóðñêè ðåãèîí ñà õàðàêòåðíè íÿêîëêî òðàäèöèîííè ÿñòèÿ. Íàïðèìåð â ñåâåðíàòà ÷àñò íà ñòðàíàòà, êîÿòî ñå ìèå îò ×åðíî ìîðå, ïðåäïî÷èòàíèÿòà ñå îòäàâàò íà ðèáàòà è ìîðñêèòå äàðîâå. Îñîáåíî ïîïóëÿðíà å õàìñèÿòà, êîÿòî èçîáèëñòâà êðàé òóðñêèòå áðåãîâå. Ìíîãî àíòè÷íè ÿñòèÿ ñà ñå ïðèãîòâÿëè ñ õàìñèÿ. Òàçè ðèáà ÿ ïúðæàò, çàäóøàâàò è ìàðèíîâàò. Ìíîãî âêóñíè ñà “úçãàðà” (øèø÷åòà îò õàìñèÿ) è “òàâà” (áàíèöà, ïðèãîòâåíà íà òèãàí ïîä ôîðìàòà íà ñëúí÷åâ êðúã). Íåîáè÷àåí å ïèëàôúò ñ õàìñèÿ. À ìàëêàòà íàðîäíîñò ëàçú, êîÿòî æèâåå íà ãðàíèöàòà ñ Ãðóçèÿ, ïðèãîòâÿ ñëàäêî îò õàìñèÿ. Ïðè òîâà ñàìî îò ñóøåíè ðèáêè, êîèòî ñå òîïÿò â çàõàðíî-ëèìîíîâ ñèðîï. Òóê íà ñåâåð ñà ìíîãî ïîïóëÿðíè ÿñòèÿòà îò öàðåâè÷íî áðàøíî è ÷åðâåíî çeëe. Áëèçîñòòà äî ìîðåòî å îïðåäåëèëà äîðè âèäà íà ÿñòèÿòà. Áàíèöàòà âúâ ôîðìàòà íà ëîäêà ñ êàéìà, êàøêàâàë è ëèñòíè çåëåí÷óöè ñå íàðè÷à “ïèäå”.
Ïî-çàïàäíî â êóëèíàðåí ñìèñúë ñå ñìÿòà Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå, êîåòî ïðåäè å íîñèëî íàèìåíîâàíèåòî Ìàëà Àçèÿ. Òóê äúëãî âðåìå ñà æèâåëè ãúðöè, êîèòî ñà îêàçàëè ãîëÿìî âëèÿíèå âúðõó êóõíÿòà íà òîçè ðåãèîí. Íà Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå ñà ïîïóëÿðíè ñòóäåíèòå îðäüîâðè, ïðè ïðèãîòâÿíåòî íà êîèòî çàäúëæèòåëíî ñå ïîëçâà çåõòèí. ×óäåñíî ìåçå çà àëêîëîõîë å “òóðïîòó” (ðàñòåíèå îò òèïà íà ëàâúðà - äàôèíîâèÿ ëèñò), êîåòî ñå ïúðæè è ìó ñå äîáàâÿ ëèìîíîâ ñîê). Òóðöèòå óâåðÿâàò, ÷å òîçè îðäüîâúð å ìíîãî ïîëåçåí çà êðúâîîáðàùåíèåòî. Íà Åãåéñêîòî êðàéáðåæèå ñà åäíàêâî ïîïóëÿðíè ìåñíèòå è ðèáíèòå áëþäà. Íàïðèìåð “÷îíãèøè” - ìàëêè ïàð÷åíöà ìåñî íà äúðâåíè ïðú÷èöè. Èëè “êóþòàíäúð êåáàï” - öÿëî àãíå, èçïå÷åíî â ãëèíåíà ïåù íà âúãëèùà. Êúì íåãî ÷åñòî ïîäíàñÿò “ïàäèøàõ ñîãàíú” - ëóêà íà ïàäèøàõà. Ïî âðåìåòî íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ ìåñòíèòå óïðàâèòåëè ìíîãî îáè÷àëè èçïå÷åíàòà...
... ñúðöåâèíà íà ëóêà. Íî “ãâîçäåÿò” íà êóõíÿòàíà òîçè ðåãèîí å “ìèäèÿäîëìàñú” - ñàðìè ñ ìèäè. Ìèäèòå ñå ïúëíÿò ñ îðèç è ìåñî, à âìåñòî ëîçîâ èëè çåëåâ ëèñò ñå èçïîëçâà ñàìàòà ðàêîâèíà. Ïî óëèöèòå íà Èçìèð ÷åñòî ìîãàò äà ñå âèäÿò õîðà, êîèòî èçâàæäàò ñ åäíàòà ÷åðóïêà íà ðàêîâèíàòà ñúäúðæèìîòî íà âòîðàòà.
Íî íàé-áîãàòèÿò â êóëèíàðíî îòíîøåíèå ðåãèîí å Þæíà Àíàòîëèÿ. Ìåñòíàòà êóõíÿ íàáðîÿâà íàä 1500 áëþäà, êàêòî èçâåñòíè, òàêà è íåîáè÷àéíè. Îáÿäúò òóê çàïî÷âà ñ “ëàõìàäæóí”, òúíêè ïèòêè îò öàðåâè÷íî áðàøíî, êîèòî ñå ïåêàò â òàíäóðè (ãëèíåíà ïåù). Ñëåä òîâà ñå ïîäíàñÿò îðäüîâðèòå. È åäâà ñëåä òîâà èäâà ðåä íà îñíîâíèòå ÿñòèÿ. Íàïðèìåð “è÷ëèêþôòà” - êþôòåòà, â ÷èÿòî êàéìà äîáàâÿò îðåõè è ïàñòåò îò ÷åðâåí ïèïåð, à ñëåä òîâà îâàëâàò â ïøåíè÷íî áðàøíî. Êþôòåòàòà ñå âàðÿò â ãîðåùà âîäà.  Àäàí êàòî âòîðî ÿñòèå ïîäíàñÿò ”áåéòè êåáàï” - îãðîìíè (äî 1,50 ñì) øèøîâå. Èëè “ïàòìóäæàí êåáàï” - ìåñî ñ ïàòëàäæàíè.  Þæíà Àíàòîëèÿ ìîæå äà ñå îïèòà ïèëàô ñ øàì ôúñòúê. Íî íàé-îáè÷àéíîòî áëþäî å “÷èéêþôòà” - êþôòåòà îò ñóðîâî ìåñî. Íà÷èíúò èì íà ïðèãîòâÿíå å äîñòà íåîáè÷àåí... Ïàð÷åòà òåëåøêî ìåñî ñå ðåæàò ñ îñòúð íîæ, äîêàòî ñå ïðåâúðíàò â êàéìà, â êîÿòî ñëåä òîâà äîáàâÿò áóëãóð, ÷åðâåí ïèïåð, ñîë è ïîäïðàâêè. Ñëåä òîâà ìåñÿò êàéìàòà, îôîðìÿò êþôòåòàòà è ãè õâúðëÿò êúì òàâàíà. Àêî òå çàëåïâàò çà íåãî, ÿñòèåòî å ãîòîâî çà êîíñóìàöèÿ. Àêî íå - ïðîäúëæàâàò äà ìåñÿò êàéìàòà îùå èçâåñòíî âðåìå è ïàê õâúðëÿò êþôòåòàòà êúì òàâàíà. Ïðîöåñúò íà ïðèãîòâÿíå ìîæå äà ñå ïðîòî÷è äî 3-4 ÷àñà. Ñ òîâà ÿñòèå å ñâúðçàí çàáàâåí ñëó÷àé, êîãàòî äåïóòàòè îò þæíèòå îáëàñòè, çà äà ðåøàò ñïîð ïîìåæäó ñè, çàïî÷íàëè äà õâúðëÿò êþôòåòà â çàñåäàòåëíàòà çàëà íà òóðñêèÿ ïàðëàìåíò. Òâúðäè ñå, ÷å íèòî åäíî îò òÿõ íå ïàäíàëî, à âñè÷êè äåïóòàòè, çàáðàâèëè çà ñïîðîâåòå, è äðóæíî ñå çàåëè ñ õðàíàòà. Çà Þæíà Àíàòîëèÿ ñà õàðàêòåðíè è ìíîãî ñëàäêè ÿñòèÿ. Ñàìî âèäîâåòå áàêëàâà òóê ñà íÿêîëêî äåñåòêè. Ñðåä òÿõ ñà “áàêëàâà êþíåõå” îò ñèòíî íàðÿçàíî òåñòî è ïðÿñíî ñèðåíå, êîÿòî ñå ïðèãîòâÿ â îãðîìíà äâóìåòðîâà òàâà è ñå ïîäíàñÿ ãîðåùà.
Íà... ... ãîðåùà.
Íà ñóëòàí Õþíêàð îò XVIII âåê òàêà ñå õàðåñàëè ïàòëàäæàíèòå ñ àãíåøêî ìåñî â ìëå÷åí ñîñ, ÷å òîé çàïîâÿäàë òîâà ÿñòèå äà ãî ïðèãîòâÿò åäâà ëè íå âñåêè äåí. Ïðèäâîðíèòå âåäíàãà äàëè èìå íà ÿñòèåòî “Õþíêàð áåãåíäè”, êîåòî â ïðåâîä îçíà÷àâà “Õþíêàð ãî õàðåñà”.
Íà èçòîê â ñòðàíàòà â ñúñòàâà íà ìíîãî ÿñòèÿ âëèçàò ïàòëàäæàíèòå. Ãîâîðè ñå, ÷å ïðåç ñðåäíèòå âåêîâå åäèí èìàì (òóðñêè ñâåùåíèê) òàêà ïðåÿë ñ åäíî ïàòëàäæàíîâî ÿñòèå, ÷å ïðèïàäíàë. È òàêà ñå ïîÿâèëî ÿñòèåòî “èìàì áàÿëäú”, êîåòî â ïðåâîä îçíà÷àâà “èìàìúò èçãóáè ñúçíàíèå”. Íàèìåíîâàíèåòî íà åäíî äðóãî ÿñòèå - “êàðíúÿðúê” ñå ïðåâåæäà êàòî “ðÿçàí êîðåì”, à ñàìîòî òî ïðåäñòàâëÿâà ïîëîâèíêè ïàòëàäæàíè, ïúëíåíè ñ êàéìà è ïîäïðàâêè.
 öåíòúðà íà ñòðàíàòà ñà ïîïóëÿðíè “æåíñêî áåäðî” - ïàíèðàí â ÿéöå ïèëàô ñ êàéìà. Èëè “Óñòíèòå íà Äèëáàð” - áàíèöà îò òåñòî ñ ìàÿ, çàõàð è ìàñëî âúâ ôîðìàòà íà óñòíè. “Àøóðå” - ñëàäêî ÿñòèå îò áîá, ãðàõ, ñòàôèäè, ñóøåíè ïëîäîâå, øàìôúñòúê, ñìîêèíè, çàõàð è îðåõè. Çà íåãîâ àâòîð ñå ñìÿòà ñàìèÿò Íîé. Êàêòî å èçâåñòíî, êîâ÷åãúò, â êîéòî õèòðîóìíèÿò Íîé âçåë ïî åäíà äâîéêà îò âñåêè æèâîòèíñêè è ðàñòèòåëåí âèä, áèë çàâúðçàí çà ïëàíèíàòà Àðàðàò, êîÿòî ñåãà ñå íàìèðà íà òåðèòîðèÿòà íà Òóðöèÿ. Íÿêàê Íîé ñúáðàë â åäíî êîòëå âñè÷êè èçáðîåíè ñúñòàâêè è â ðåçóëòàò îò òîâà ñå ïîëó÷èëî àøóðåòî. Âúîáùå çà èçòî÷íèòå îáëàñòè å õàðàêòåðíî èçîáèëèåòî îò ïå÷èâà è ñëàäêèøè íà ìëå÷íà îñíîâà. Òóê ìíîãî õàðåñâàò “êàçàí äèáè” - îðèçîâî áðàøíî â ìëÿêî ñúñ çàõàð, “êåøêþëåì” - ñúùîòî, íî ñ âàíèëèÿ, è äîðè “òàâóê äåãþñ” - ïèëåøêè ãúðäè â ìëÿêî è îðèçîâî áðàøíî ñúñ çàõàð. Íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå ÿñòèÿ â öåíòðàëíàòà îáëàñò íà ñòðàíàòà è íà èçòîê ñà “ãåçëåíå” - ïèòêè ñúñ ñèðåíå è êàéìà, è “ãþâå÷” - çàäóøåíî àãíåøêî ñ êîñòèòå.
Ïî÷òè âñè÷êè òîïëè ÿñòèÿ, õàðàêòåðíè çà åäíà èëè äðóãà îáëàñò íà Òóðöèÿ, ìîãàò äà ñå îïèòàò âúâ âñåêè êóðîðò íà Àíòàëèéñêîòî êðàéáðåæèå. Îñîáåí èíòåðåñ òóê ïðåäñòàâëÿâàò “ïàñòúðìà” - ñóøåíî ìåñî ñ ÷åñúí, “ñóäæóê”, “øèø êþôòå” (êåáàï íà øèø), “ìàíòú” íà îñíîâàòà íà êèñåëîòî ìëÿêî. Àíòàëèÿ ñå...
... ñå ñëàâè è ñ ðèáíèòå ñè ïðîäóêòè, êàêòî è ñúñ ñëàäêàòà îò ïðàñêîâè, íåêòàðèíè, ñëèâè, âèøíè, ÿãîäè, äèíÿ è äîðè îò ïàòëàäæàíè.
Îñîáåíî çíà÷åíèå â òóðñêàòà êóõíÿ ñå îòäàâà íà ñëàäêèøèòå. Íàé-ïîïóëÿðíà å áàëêàâàëà. Ïðåñíèòå ïëîäîâå ñå ïîäíàñÿò êàòî äåñåðò ïðåç öÿëàòà ãîäèíà. Íàöèîíàëíàòà àëêîõîëíà íàïèòêà å “ðàêè” (àíàñîíîâà ðàêèÿ), êîÿòî ñå ðàçðåæäà ñ âîäà è ñå ïîëó÷àâà òîâà, êîåòî âñè÷êè òóðöè íàðè÷àò “ëúâñêî ìëÿêî”.
Åòî è ðåöåïòàòà çà åäíî îò íàé-ïîïóëÿðíèòå ó íàñ òóðñêè ÿñòèÿ:
Èìàì áàÿëäú
Ïðîäóêòè çà 4 ïîðöèè:
500 ã ïàòëàäæàíè
500 ã çåëåíè ÷óøêè
500 ã äîìàòè
4 ãëàâè ëóê
1 ìàëêà ãëàâà ÷åñúí
ñîë
çåõòèí
÷åðåí ïèïåð
ìàãäàíîç
êîïúð
Ïðèãîòâÿíå: Çåëåí÷óöèòå ñå íàðÿçâàò íà êîëåëöà. Ïàòëàäæàíèòå ñå îñîëÿâàò è ïðåñòîÿâàò, çà äà ïóñíàò ãîð÷èâèÿ ñè ñîê. Ñëåä òîâà ñå èçìèâàò, ïîäñóøàâàò è èçïúðæâàò â ñãîðåùåíèÿ çåõòèí. Èçâàæäàò ñå ñ ðåøåòú÷íà ëúæèöà. Ñëåä òÿõ ñå èçïúðæâàò ÷óøêèòå è ñúùî ñå èçâàæäàò îò ìàçíèíàòà. Ëóêúò, íàðÿçàí íà êîëåëöà, ñúùî ñå èçïúðæâà è èçâàæäà. È äîìàòèòå - ñúùî.  òàâà ñå ðåäÿò íà ïëàñòîâå ïàòëàäæàíè, ÷óøêè, ëóê è äîìàòè, êàòî ìåæäó ïëàñòîâåòå ñå ïîðúñâà ñúñ ñîë, ñ÷óêàí ÷åñúí è íàðÿçàíè íà ñèòíî êîïúð è ìàãäàíîç. Íàëèâà ñå 1/2 ÷. ÷. òîïëà âîäà è ÿñòèåòî ñå ïå÷å íà ôóðíà, äîêàòî òå÷íîñòòà ñå èçïàðè.